Các loại tranh chấp về hôn nhân và gia đình

Theo quy định tại BLTTDS thì những tranh chấp hôn nhân và gia đình thuộc thẩm quyền giải quyết của Toà án bao gồm:

1. Ly hôn, tranh chấp về nuôi con, chia tài sản khi ly hôn

   Đây là loại việc mà do một bên yêu cầu tòa án giải quyết đồng thời cả 3 mối quan hệ phát sinh từ quan hệ hôn nhân hợp pháp (hoặc một số trường hợp được coi là hôn nhân hợp pháp) đó là quan hệ vợ chồng, quan hệ về con chung và quan hệ về tài sản phát sinh trong thời kỳ hôn nhân. Trong quan hệ về hôn nhân này, một bên yêu cầu được ly hôn để chấm dứt quan hệ vợ chồng, còn một bên không chấp nhận việc ly hôn mà có yêu cầu được đoàn tụ.

Tranh chấp về nuôi con là việc các bên không thống nhất được ai là người có trách nhiệm trực tiếp nuôi con, ai là người có nghĩa vụ cấp dưỡng, mức cấp dưỡng và thời gian cấp dưỡng nuôi con khi ly hôn. Ngoài ra, đương sự không có sự thống nhất về phương thức chia tài sản, giá trị tài sản… và có yêu cầu tòa án giải quyết để phân định quyền và nghĩa vụ đối với tài sản của vợ chồng.

2. Tranh chấp về chia tài sản chung của vợ chồng trong thời kỳ hôn nhân.

Tranh chấp về chia tài sản chung của vợ chồng trong thời kỳ hôn nhân được hiểu là mối quan hệ hôn nhân của vợ chồng vẫn đang tồn tại. Giữa họ không có yêu cầu tòa án giải quyết việc ly hôn mà chỉ yêu cầu phân chia tài sản chung của vợ chồng xuất phát từ nhu cầu chính đáng của họ như để thực hiện nghĩa vụ về tài sản riêng, phải thi hành án về tài sản mà tài sản của họ lại là tài sản chung hợp nhất của vợ chồng nên họ có yêu cầu xác định quyền sở hữu về tài sản của họ trong khối tài sản chung đó, nhưng giữa họ không thể thỏa thuận được việc phân chia. Do vậy, họ làm đơn khởi kiện thì trường hợp này pháp luật quy định là có tranh chấp về tài sản chung của vợ chồng trong thời kỳ hôn nhân, được xếp là loại vụ án về hôn nhân về gia đình thuộc thẩm quyền giải quyết của tòa án.

Một điểm chúng ta cần lưu ý là nếu giữa họ không có sự tranh chấp về tài sản chung của vợ chồng mà đã tự nguyện, thống nhất phân chia bằng văn bản và có yêu cầu tòa án công nhận sự phân chia của họ về khối tài sản chung đó thì không thuộc thẩm quyền giải quyết của tòa án. Trong trường hợp họ yêu cầu tòa án công nhận sự thỏa thuận đó thì tòa án không thụ lý là loại việc dân sự hôn nhân và gia đình vì theo quy định tại Điều 28 BLTTDS và các văn bản hướng dẫn về thi hành Luật hôn nhân và gia đình thì không quy định loại việc này là việc dân sự nên tòa án không có thẩm quyền thụ lý giải quyết. Do vậy, cần hướng dẫn đương sự để họ liên hệ với cơ quan công chứng hoặc cơ quan hành chính nhà nước có thẩm quyền để xác nhận.

3. Tranh chấp về thay đổi người trực tiếp nuôi con sau khi ly hôn.

   Đây là trường hợp mà trước khi đương sự khởi kiện về việc thay đổi người trực tiếp nuôi con sau ly hôn thì trước đó giữa họ đã chấm dứt quan hệ vợ chồngvà đã giao con cho một bên trực tiếp nuôi dưỡng, chăm sóc bằng bản án có hiệu lực pháp luật của tòa án. Tòa án đã quyết định việc giao nuôi con chung cho một bên có nghĩa vụ trực tiếp nuôi dưỡng, chăm sóc nhưng sau đó do thay đổi tình hình của một trong 2 bên mà nếu không thay đổi việc nuôi con thì có thể ảnh hưởng đến cuộc sống của người con đó như cha hoặc mẹ bị tòa án kết án tù giam nên không thể có điều kiện để trực tiếp nuôi con hay cha mẹ sinh sống ở nước ngoài mà không thể có điều kiện để mang theo người con đó đi cùng, do hoàn cảnh kinh tế của người nuôi con không đảm bảo… và giữa họ không thống nhất được việc thay đổi nuôi con thì họ có quyền xin thay đổi việc nuôi con. Trường hợp này có sự tranh chấp nên vụ án thuộc thẩm quyền giải quyết của tòa án theo quy định tại điều 27 BLTTDS.

4. Tranh chấp về xác định cha, mẹ cho con hoặc xác định con cho cha, mẹ.

   Trong thực tiễn cuộc sống có nhiều trường hợp có thể xuất phát thừ quan hệ hôn nhân, quan hệ ngoài hôn nhân hoặc vì một lý do nào đó mà dẫn đến việc người cha, người mẹ không thừa nhận người nào đó là con của họ sinh ra hoặc người con không thừa nhận một người nào đó là cha, là mẹ của họ hoặc ngược lại  một người nào đó cho rằng mình là cha, là mẹ của người con đó hoặc người con đó cho rằng người đó là cha, là mẹ của họ nên theo yêu cầu của bản thân họ hoặc cá nhân, cơ quan, tổ chức có thẩm quyền khác yêu cầu xác định và có tranh chấp thì thuộc thẩm quyền giải quyết của tòa án theo quy định tại điều 27 BLTTDS là vụ án tranh chấp về hôn nhân và gia đình.

   Đối với những trường hợp mà yêu cầu xác định việc xác định cha, mẹ cho con hoặc xác định con cho cha, mẹ không có tranh chấp mà tự nguyện thỏa thuận thì thuộc thẩm quyền của UBND xác nhận mà không thuộc thẩm quyền của tòa án giải quyết theo thủ tục việc dân sự được quy định tại điều 28 BLTTDS.

5. Tranh chấp về cấp dưỡng

   Đây là trường hợp chỉ có một yêu cầu về cấp dưỡng của những người được cấp dưỡng và những người có nghĩa vụ cấp dưỡng như cha, mẹ, con, anh chị em với nhau, giữa ông bà nội, ông bà ngoại và cháu, giữa vợ chồng… việc cấp đưỡng xuất phát có thể từ việc người có nghĩa vụ cấp dưỡng trốn tránh nghĩa vụ hoặc có sự thay đổi về mức cấp dưỡng khi có căn cứ cho rằng mức cấp dưỡng đó không còn phù hợp với người được cấp dưỡng nữa. Tuy nhiên, yêu cầu cấp dưỡng này chỉ được tòa án thụ lý để giải quyết là vụ án tranh chấp khi có căn cứ cho rằng giữa họ không thỏa thuận được mức cấp dưỡng, thời gian cấp dưỡng, cấp dưỡng một lần hay theo định kỳ..và giữa họ đã xảy ra tranh chấp với nhau. Ngoài người được cấp dưỡng có yêu cầu thì còn có cơ quan tổ chức xã hội cũng có quyền yêu cầu tòa án giải quyết  yêu cầu về cấp dưỡng cho người được cấp dưỡng như Cơ quan dân số- gia đình và trẻ em, Hội liên hiệp phụ nữ…

6. Các tranh chấp khác về hôn nhân và gia đình mà pháp luật có quy định.

Đây là một quy định mở mà có những vụ việc tranh chấp về hôn nhân và gia đình khác mà BLTTDS không quy định nhưng lại được quy định ở một văn bản pháp luật khác có liên quan đến quan hệ hôn nhân và gia đình và giữa họ có tranh chấp về quyền và nghĩa vụ.

Như vậy, chúng ta có thể thấy đối với các tranh chấp về hôn nhân và gia đình thuộc thẩm quyền giải quyết của tòa án được quy định tại Điều 27 BLTTDS và các văn bản pháp luật có liên có đặc điểm khác biệt rõ ràng so với các tranh chấp dân sự khác thuộc thẩm quyền giải quyết của tòa án bởi nguồn gốc phát sinh từ chính những mâu thuẫn trong quan hệ hôn nhân, quan hệ gia đình, quan hệ nuôi dưỡng. Một vụ án về tranh chấp về hôn nhân và gia đình có nhiều quan hệ pháp luật đan xen phải giải quyết như quan hệ hôn nhân; quan hệ cha con, mẹ con, cấp dưỡng; quan hệ tài sản, có vụ án lại chỉ bao hàm một yêu cầu như yêu cầu cấp dưỡng…

Tuy nhiên, xuất phát từ quyền định đoạt của các đương sự nên tòa án có thể giải quyết từng yêu cầu riêng biệt của đương sự mà không bắt buộc phải giải quyết tất cả các vấn đề của quan hệ hôn nhân trong cùng vụ án. Ví dụ như đương sự chỉ yêu cầu giải quyết tranh chấp về ly hôn, giao nuôi con chung mà không yêu cầu giải quyết về việc phân chia tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn thì tòa án cũng không được giải quyết cả phần phân chia tài sản chung của vợ chồng trong cùng một vụ án hoặc đương sự chỉ yêu cầu giải quyết tranh chấp về chia tài sản chung của vợ chồng trong thời kỳ hôn nhân thì cũng không bao hàm tòa án phải giải quyết cả về quan hệ hôn  nhân. Như vậy, khi tòa án giải quyết các yêu cầu của đương sự phải nằm trong giới hạn của phạm vi khởi kiện, phạm vi yêu cầu của các bên đương sự theo quy định tại Điều 163 BLTTDS.

Một trong những đặc trưng cơ bản khác để phân biệt tranh chấp về hôn nhân và gia đình với các tranh chấp dân sự khác thuộc thẩm quyền giải quyết của tòa án là đối với việc ly hôn pháp luật không cho phép đương sự được ủy quyền cho người khác tham gia tố tụng (Điều 73 BLTTDS). Tuy nhiên, các tranh chấp về cấp dưỡng, tranh chấp về việc giao nuôi con chung và tranh chấp chia tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn hay tranh chấp về chia tài sản chung của vợ chồng trong thời kỳ hôn nhân… không bị hạn chế bởi quy định này.

Việc phân loại các tranh chấp hôn nhân và gia đình thuộc thẩm quyền giải quyết của tòa án theo quy định tại điều 27 BLTTDS có ý nghĩa khoa học và thực tiễn sâu sắc. Bởi các tranh chấp về hôn nhân và gia đình có nguồn gốc xuất phát từ quan hệ hôn nhân, cùng nhóm quan hệ pháp luật và được điều chỉnh bởi quy phạm pháp luật về Luật hôn nhân và gia đình. Ngoài ra, việc phân loại các tranh chấp này còn có ý nghĩa trong việc xác định về tư cách đương sự, phạm vi thu thập chứng cứ liên quan đến quan hệ gia đình, quan hệ nhân thân và các nguyên tắc, phạm vi  áp dụng pháp luật để giải quyết vụ án. Khi vận dụng pháp luật để giải quyết các tranh chấp về hôn nhân và gia đình đòi hỏi tòa án không chỉ áp dụng các quy định của pháp luật dân sự mà còn phải áp dụng các nguyên tắc và quy định của Luật hôn nhân và gia đình để giải quyết yêu cầu của đương sự trong vụ án.